Jasełka - czas Bożego Narodzenia

Bez wątpienia święta Bożego Narodzenia to wyjątkowy czas, gdy nikną kłótnie i ludzie są dla siebie lepsi. To dni, gdy możemy spędzać czas ze swoją rodziną, możemy sobie przypomnieć młode lata i czasy, gdy w przebraniu wędrowaliśmy pod omach sąsiadów jako kolędnicy. Obecnie takie tradycje powoli w Polsce zanikają i są rzadziej kultywowane. Przede wszystkim ostoją w tym względzie pozostałą polska wieś, gdzie jeszcze można spotkać pewne tradycje znane z przed lat.

Scenariusze jasełek kiedyś i dziś

Podobnie czas dotknął przedstawienia bożonarodzeniowe nazywane jasełkami, które obecnie niestety nie są już tak popularne. Wzorowane na misteriach franciszkańskich widowisko pokazujące Narodziny
Chrystusa jest coraz rzadziej spotykane. Historycy twierdzą, że narodziny jasełek to czas życia i działalności świętego Franciszka z Asyżu. Początkowo miały być one przedstawiane jedynie w kościołach. Z biegiem wieków sytuacja nieco się zmieniała, gdy treść jasełek była mocno rozbudowywana i rozwijały się role nie bardzo pasujące do Kościoła takie jak diabły, śmierci czy nadmierna ilość pasterzy. Z czasem więc wystawiano jasełka coraz częściej poza Kościołem, a w XVIII wieku pojawił się nawet zakaz biskupów, którzy sprzeciwili się, by w ogóle wystawiać jasełka w Kościołach. Po tym zakazie na placu przy kościele sporadycznie pojawili się jeszcze występujący w jasełkach kolędnicy z sobkami. W dużej mierze zajęciem takim zajmowali się żacy i czeladnicy. Prawdziwe jasełka przeniosły się do gospód i funkcjonowały w ramach wędrownych teatrzyków.

Mimo pewnych trudności jasełka jednak przetrwały i są znane również w naszych czasach. W czasie od świąt Bożego Narodzenia do 2 Lutego i uroczystości Ofiarowania Pana Jezusa w Świątyni wystawia się jasełka. Najczęściej przedstawienia bożonarodzeniowe prezentowane są w szkołach i domach kultury, gdzie kultywuje się tradycje. W dużej mierze przedstawieniami zajmują się dzieci z podstawówek i gimnazjów. Dzięki doskonałym scenariuszom o wysokich walorach teatralnych, niektóre jasełka przybierają naprawdę ciekawe i bogate formy. Szkoły prześcigają się w prezentowaniu coraz bardziej nowoczesnych i oryginalnych pomysłów na jasełka.

Scenariusze jasełek - powrót do tradycyjnych form

Ostatnie lata to bez wątpienia moda na powrót do tradycji i korzeni, i dlatego na nowo ludzie interesują się również jasełkami. W czasie świat mówi się licznie o przedstawieniach jasełkowych. We wsiach Laskowa,
Trzebieńczyce czy Grodziska przeglądy jasełkowe są bardzo ważnym wydarzeniem dla wszystkich mieszkańców. W przypadku dzieci bez wątpienia przedstawienia jasełkowe są formą, która wpływa bezpośrednio na ich wrażliwość artystyczną i z czasem okazuje się, że odgrywają one nie małą rolę w życiu takiego początkującego artysty. Jest to szansa by uczyć się gry na scenie, pokazywania emocji czy też działania w trakcie występu, gdy serce bije szybciej i głos może uciekać ze względu na nerwy czy zmęczenie grą sceniczną.

Natomiast dla rodziców to czas, gdy mogą cieszyć się swoimi dziećmi i ich osiągnięciami. To również dla szkół doskonała forma promocji wśród innych osób, które stawią się na przedstawieniu, by je obserwować.

W przypadku szkolnych jasełek bardzo ważna jest współpraca przy wykonywaniu strojów, scenografii czy rekwizytów.

Przedstawienia na Boże Narodzenie 

Pomimo, że te małe sztuki nie mają wielkiego rozmachu mają w sobie coś naprawdę pięknego. Mimo historii z przed dwóch tysięcy lat w przedstawieniu zawsze można znaleźć coś bliskiego nam, współczesnym ludziom. W przedstawieniach tych jest pewna magia, która zatrzymuje nasze życie i w pewnej mierze skłania ku refleksji. Pod chwili przemyśleń można stwierdzić, że jasełka to nie tylko proste przedstawienie, jednak rzeczywiście coś więcej.

Teatr w przedszkolu - ciekawe pomysły

Wśród istotnych elementów pracy w przedszkolu znajdują się przedstawienia teatralne z dziećmi. Bez wątpienia teatr to forma sztuki, która łączy ze sobą różnego rodzaju wizje artystyczne. Ich wspólne wykorzystanie sprawia, że staje się on syntezą sztuki. W przedszkolu kontakt dzieci z teatrem nie musi zamykać się w oglądaniu spektakli, lecz może realizować się w formie zabawy w teatr.

Praktycznie każde dziecko lubi wcielać się w inne postacie. W pierwszych latach życia chętnie dzieci bawią się w dom, szkołę czy sklep. Jednocześnie zabawy te sprawiają, że dzieci oczywiście nieświadomie, ale rzeczywiście stają się aktorami. Starają się przebierać, zmieniać głos i odgrywa rolę różnych osób, w zależności od wybranej formy zabawy. Dziecko w wieku przedszkolnym chętnie wyraża swoją naturę w różnych formach. Poprzez mowę, gest, ruch czy śpiew dziecko pokazuje swoją ekspresję. W ostatnich latach popiera się wszelkie działania, które mogą aktywizować spontaniczność dziecka. Dlatego zabaw w teatr może stać się rzeczywiście interesującą formą, która przyniesie rzeczywiste efekty, w postaci lepszego otwarcia dzieci na kontakt z innymi.

Teatr to szansa, by dziecko mogło realizować swoje marzenia i stawać się kimś innym, jest to forma zabawy, w której wszystko może się zdarzyć, zawsze jest pewna doza niepewności. Warto wprowadzać dzieci w świat sztuki właśnie przez teatr, gdyż przynosi to wiele rzeczywistych efektów. Przede wszystkim dziecko rozwija swoją wyobraźnie, poprawia dykcję, jego mowa będzie wyraźniejsza. Równocześnie teatr poprawia umuzykalnienie oraz wpływa na ruchy dziecka, które stara się w czasie gry kształtować pewne nawyki. Jednocześnie to jest to forma doskonałej, radosnej zabawy dla dziecka i to wydaje się być najważniejsze. Zabawa w teatr sprzyja również pamięci, gdyż dziecko musi uczyć się tekstu i pracować nad swoją koncentracją, w czasie gry. Poza samą zabawą w teatr można w czasie zajęć dotyczących tego tematu wprowadzić pewne elementy wprowadzające dziecko w teatr przedstawiając jak powstaje sztuka i kto przy jej realizacji pracuje.

Zabaw w teatr to również świetna forma wpływająca na postawy dziecka, które w ten sposób zaostrza swój zmysł obserwacji i w czasie ekspresywnej gry może również rozładować swoje emocje. Zabawy w formie teatru sprzyjają również warunki, w których dziecko może poczuć się docenione. Przy wychowaniu dziecka warto uczyć je odpowiedniego przeżywania uczuć i emocji, dlatego warto uczyć dzieci cieszyć się i smucić oceniać co jest dobre a co niewłaściwe. W czasie zabawy w teatr dziecko może również wcielać się w bohaterów i przeżywać ich losy. Przy graniu bohaterów pozytywnych dziecko może kształtować w sobie dobre wzorce, które z czasem przyniosą wiele pozytywnych efektów. Natomiast źli bohaterzy są formą uspołecznienia dziecka, które musi zauważyć, że na świecie nie wszystko jest radosne i dobre.

Dla osób organizujących zabawę w teatr jest ona pewną formą, które nieco uatrakcyjni i zmieni zajęcia, co sprawi, że dzieci chętniej będą w nich uczestniczyć. Zabawa przynosząca radość i zadowolenie będzie lepiej przekazywać wartości, które dziecko powinno dostrzegać i stanie się źródłem zadowolenia zarówno u dzieci jak i wychowawców.

Edukacja teatralna w przedszkolu powinna być przygotowana w formie zabawa, która będzie przede wszystkim przynosić dziecku odpowiednich przeżyć i wiele radości. Nauczyciel musi dostrzegać jakie elementy zabawy cieszą dzieci, a jakie się nie sprawdzają. To właśnie nauczyciel musi zwrócić uwagę na to jakie elementy zabawy będą atrakcyjne i wpłyną na zaspokojenie ambicji wszystkich przedszkolaków.

Oczywiście aktywność dzieci i ich zainteresowanie zabawą w teatr jest bardzo ważne i powinno być kluczowym przy decyzji o tym jakie formy aktywizacji zastosować. Powinno się pamiętać o tym, by stale różnicować, uatrakcyjniać oraz zmieniać zabawy. Unikać należy innych obserwatorów zabawy, którzy mogli by rozpraszać dzieci i wpływać na ich koncentrację przy zabawie na scenie. Jeśli jest taka możliwość również nauczyciel powinien uczestniczyć w takich zabawach razem z dziećmi. W przypadku trudniejszych zadań teatralnych warto je dobrze omówić z dziećmi i wskazać jakie elementy są wykonywane poprawnie, a nad czym warto więcej pracować. Nie można krytykować otwarcie pomysłów dziecka, lecz wspierać je i pracować nad ich udoskonaleniem, tak by dziecko mogło aktywnie pracować twórczo i wyrażać swoją ekspresję artystyczną.

Przedstawienie teatralne w szkole - doskonała nauka przez zabawę

Bez wątpienia prowadzenie szkolnego kółka teatralnego to sposób na to, by rozwijać osobowość uczniów. Aby prowadzenie takiego kółka przyniosło odpowiednie efekty warto w warunkach szkolnych zadbać o pewne kwestie: 

- dobry wybór materiałów, które będą stanowić scenariusz, warto je połączyć z muzyką i innymi elementami uzupełniającymi. 

- do głównych ról wybierajmy różnych uczniów, mieszajmy składem osobowym, by innych nie zniechęcać. 

- postawić przede wszystkim na ruch w czasie przedstawień, warto by sceny były dynamiczne, grają młodzi ludzie dlatego unikać należy zwykłego stania i gadania

- należy używać dość dużej ilości rekwizytów i dodatków, by nie narzucać zamkniętej formy dzieciom. 

Powinno się traktować teatr w szkole jako projekt do rozłożenia w czasie. Należy pamiętać, że dzieci mają się uczyć grać. Tylko niektórzy mogą okazać się urodzonymi aktorami, inni mogą być onieśmieleni.  Należy zadbać o to, by wszyscy dobrze się czyli, a zabawa w teatr będzie rzeczywiście miłą przygodą. 

Warto przygotować wstępny plan, który wprowadzi w taką formę pracy z dziećmi. 

1. Ćwiczenia, które wzmacniają mowę, poprawiają dykcję

2. Ćwiczenia oddechowe, które poprawią możliwości głosu oraz wpłyną na jego wydajność i sprawność

3. Ćwiczeni ruchowe, mimiczne, które wpłyną na rozwój ruchu i przygotowanie ciała do występów na scenie

4. Praca nad umiejętnościami dostrzegania zjawisk, które są istotne dla gry teatralnej. Przede wszystkim ćwiczenia, które wpłyną na wyobraźnie uczniów

5. Praca nad wyrażeniem uczuć. Ćwiczenia pozwalające wyrażać nastroje, wspierające ekspresję

6. Praca nad wyobraźnią, zabawy opierające się na skojarzeniach

Kolejny etap przygotowań powinien dotyczyć już elementów bezpośrednio związanych z teatrem. 

1. Ćwiczenia wspierające głośne czytanie oraz recytowanie, które jest kluczem do dobrej gry w teatrze szkolnym

2. Praca nad wokalem uczniów. Przygotowanie i śpiewanie piosenek, wzmaganie umiejętności występowania przed widzami

3. Ćwiczenia inscenizacji połączone z wygłaszaniem krótkich tekstów 

4. Ostatecznie zaś zwiększenie inscenizacji i próba pracy nad większymi projektami scenicznymi. 

Należy pamiętać, że teatr szkolny nie jest teatrem zawodowym. Jest to przede wszystkim próba zabawy amatorskiej młodych osób, które dopiero co wchodzą w sztukę i inscenizację. Od samego słowa amo, amare tzn. kochać. Amator to osoba, która przede wszystkim kocha to co robi i nie jest profesjonalistą. Jednocześnie teatr taki jest przeznaczony dla młodego widza i ma go wychowywać poprzez formę jaką przyjmuje. Wychowanie młodych osób ma być procesem długotrwałym, dlatego też istotną sprawą jest by teatr szkolny nie był wydarzeniem jednokrotnym, lecz stale się powtarzającym, gdyż w ten sposób rzeczywiście będzie wpływać bezpośrednio na wychowanie dziecka. ‘

Według J. Dormana teatr ma być wartością, która wpływa na kształtowanie osobowości. Szkolny teatr ma być właśnie procesem, w którym młody człowiek będzie się kształtował. Warto więc dbać o to, by ten czas był dobrze przygotowany, gdyż inaczej teatr nie spełni swojego rzeczywistego zadania.  Teatr szkolny powinno się rozłożyć na kilka elementów. Chodzi o to, by było miejsce na zabawę, refleksję, dyskusję, naukę a także inne ćwiczenia pozwalające na samodoskonalenie. Powinno się wspierać i konsultować każdą propozycję, nawet jeśli nie wszystkie są godne uwagi nie można ich stanowczo ganić. Samopoznanie przez różnego rodzaju ćwiczenia może pozwolić  młodemu człowiekowi na poznanie własnej osobowości, a także pozwoli poznać innych.

Kółko teatralne w szkole powinno wpływać na poznawanie technik komunikacji. Dotyczy to zarówno gestów, ruchów czy mimiki jak i form poruszania się po scenie czy mowy. Chodzi o to, by dziecko rozwijało się w pełnym tego słowa znaczeniu, by pojęcia teatr szkolny używać w szerokim kontekście. 

Warto pamiętać, że zajęcia teatralne mają również wpływać na emocjonalny rozwój dziecka. W ten sposób uczeń ma poznać siebie i wykształcić w sobie umiejętność prezentowania emocji czy radzenia sobie z emocjami. Należy w ten sposób odkrywać świat innych niż domowy czy lekcyjny. Przez scenę dziecko ma rozwijać siebie i rozumieć, że wiele daje mu silna wiara w siebie. Takie podejście sprawi, że teatr będzie miał znaczenie terapii. 

Bez wątpienia teatr to niekiedy jedyna forma pozalekcyjna, gdzie dzieci czują się dobrze i mogą być zauważone, a to pozwala im osiągać sukces. To przez teatr dziecko przez zabawę uczy się wyrażać emocję. Teatr rozwija umiejętność komunikowania oraz wyobraźnie. Inspiracje jakie niesie są niezwykle ważne. To przez nie uczeń może przeżywać sztukę i uczy się ją rozumieć. Teatr ma również formą związaną z literaturą, pomaga rozumieć omawiane lektury. W pewnym sensie teatr również uczy odpowiedzialności. Uczeń, który gra musi znać swoją rolę, jest w pewnej mierze odpowiedzialny za to co zrobi na scenie, jak zagra co osiągnie. Jest to więc działalność bardzo ważna w wielu aspektach, dlatego powinno się ją wspierać. Zajęcia takie mogą wpływać na zdolność uczenia się, rozwój pamięci, myślenia czy wyobraźni. Dziecko rozwija swoją twórczą postawę i możliwość rozumienia sztuki. To przez teatr dziecko się samodoskonali i potrafi uczyć się postaw rozumienia dla innych i komunikacji z innymi. 

Nauczyciel powinien więc dbać o to, by zabawy w kółku teatralnym były atrakcyjne oraz dostępne dla każdego ucznia. Tak by uczniowie chętnie brali w nich udział i zawsze mogli się zaangażować. Przedstawienie, które zaprezentowaliśmy na naszej szkolnej scenie pt: “ O królu który chciał być dziadkiem”, było przedstawieniem z jednym aktem, który jednak wymagał od nas wielkiej pracy. Ostateczny efekt, był wynikiem pracy przez ponad 3 miesiące. Wykonanie rekwizytów i strojów to efekt współpracy uczniów, rodziców oraz plastyków. Uczniowie długo pracowali nad tym, by udało się na scenie grać a nie tylko recytować swoje role. Ostatecznie wszyscy byli z przedstawienia zadowoleni, dało ono dużo radości i zwieńczone było nagrodą w postaci gromkich braw dla uczniów, którzy pojawili się na scenie.

Jasełka - czym są? Skąd się wywodzą?

Skąd wywodzą się jasełka?

Boże Narodzenie to jedno z największych świąt w ciągu roku. Na to święto organizuje się przedstawienie bożonarodzeniowe o nazwie Jasełka, którego historia sięga średniowiecznych misteriów organizowanych przez franciszkanów. Słowo jasełka wywodzi się od jasła oznaczającego żłób. Zakłada się, że przedstawienia na Boże Narodzenie wywodzą się od św. Franciszka z Asyżu i takiego pierwszego przedstawienia z 1223 roku.

Przedstawienia bożonarodzeniowe

Treścią przedstawień były narodziny Chrystusa oraz działania Heroda. W pierwszej fazie używano nieruchomych figurek, które z czasem zostały zastąpione przez marionetki przygotowane przez franciszkanów.

Zmiany w jasełkach i pojawienie się postaci ludycznych doprowadziło do wprowadzenia zakazu wystawienia takich przedstawień w XVIII wieku. Zakaz ten został wydany przez biskupów polskich, którym nie podobała się nadmierna ludowość w przedstawieniach. Taka sytuacja doprowadziła do tego, że jasełka zaczęto wystawiać poza murami świątyń. To rozpoczęło teatrzyki ludowe o charakterze wędrownym.

Scenariusze jasełek

Teksty używane w jasełkach zazwyczaj były anonimowe i w dużej mierze przyjmowały gwarowy charakter. Przerabiano jest między innymi dlatego, że wprowadzano teksty dotyczące aktualnych wydarzeń. Wśród znanych twórców przedstawień jasełkowych jest Lucjan Rydel i jego szopka pt. Betlejem polskie.

Z tradycji polskich szopek czerpie między innymi szopka dominikańska z Poznania, gdzie teksty tworzy Jacek Kowalski. Wystawiana jest przez teatrzyk towarzyski. Jasełka w podobnym charakterze pojawiały się też w protestanckich kościołach na pomorzu między innymi Jasełka Łobeskie, które grano w okresie międzywojennym. Jeśli chodzi o to przedstawienie stworzone przez Marię von Bismarck było rozbudowanym teatrem w ośmiu aktach, gdzie aktorzy recytowali teksty i śpiewali razem z widzami. Było to widowisko nieco inne niż tradycyjne jasełka. Po wysiedleniu mieszkańcy Łobza zdecydowali się zabrać ze sobą swoją tradycję i w okolicach Hanoweru takie jasełka grane są do dnia dzisiejszego jako przedstawienie o charakterze tradycyjnym.

Tradycje i obrzędy świąteczne - Boże Narodzenie

Wieczór wigilijny, czyli Wigilia, stanowi w kulturze chrześcijańskiej zwieńczenie czterotygodniowego adwentu. W tradycji polskiej jest to najpiękniejszy, najbardziej wzruszający i rodzinny wieczór w roku. Wigilia posiada bardzo bogatą liturgię kościelną i domową, której geneza

sięga początków chrześcijaństwa. Mimo upływu czasu, tradycje i obrzędy bożonarodzeniowe wciąż stanowią ważny element polskiej kultury. Samo pojęcie „wigilia” występuje już w Starym Testamencie i oznacza wieczór przed ważnym dniem, uroczystością, a nawet szabatem. Izraelici określali je mianem „wieczoru”. 

Genealogia słowa „wigilia” wywodzi się z języka łacińskiego i dosłownie oznacza czuwanie. W dawnych czasach Kościół respektował zwyczaj, iż przed ważnymi uroczystościami o charakterze religijnym obowiązywał post, a wierni przez całą noc czuwali, oczekując na uroczystość i wspólnie się modląc. 

W polskiej kulturze Wigilia pojawiła się dopiero w XVIII wieku, aczkolwiek ma ona charakter bardzo uroczysty i rodzinny. Najważniejszym momentem wieczoru jest wieczerza podczas której podawane są postne potrawy. Wigilia uznawana jest za święto bardzo rodzinne, choć niekiedy zapraszane są na wieczerzę osoby mieszkające samotnie. W dawnych czasach obowiązkiem gospodyni było przygotowanie domu na święta Bożego Narodzenia, czyli generalne sprzątanie, mycie i czyszczenie. W najważniejszej i największej izbie stawiano w rogach cztery snopy zbóż – pszenicę, żyto, jęczmień i owies. Tradycja ta żywa była zarówno we dworach, jak i u wiejskich chłopów. Snoby miały zapewnić łaski i dostatek przez cały rok. Zanikającym obecnie zwyczajem jest także ścisły post, obowiązujący przez cały dzień. Podczas wieczerzy podawano nieparzystą liczbę potraw, aczkolwiek zwracano uwagę na to, by były one różnorodne i zawierały składniki, które zwykło jadać się w ciągu roku.  

Miejsce dla zbłąkanego gościa

Do dnia dzisiejszego żywy jest zwyczaj pozostawiania wolnego nakrycia przy wigilijnym stole. Miejsce to w symboliczny sposób przeznaczone jest dla zbłąkanego gościa, ale także pozwala ono wyrazić pamięć o bliskich, którzy z różnych powodów nie mogą spożywać wieczerzy wigilijnej w gronie rodziny. Często miejsce to stanowi wspomnienie o zmarłym członku rodziny. 

Pierwsza Gwiazda

Sympatycznym zwyczajem, szczególnie lubianym przez dzieci, jest wypatrywanie pierwszej gwiazdy. Dopiero, gdy pojawi się ona na niebie, można zasiąść do wieczerzy. Zwyczaj ten prawdopodobnie stanowi wspomnienie symbolicznej Gwiazdy Betlejemskiej, którą według ewangelisty, św. Mateusza, ujrzeli wędrujący do Betlejem Mędrcy, czyli Trzej Królowie. 

Parzysta liczba osób

W dawnych czasach zwracano uwagę na to, aby do wieczerzy siadała parzysta liczba osób, gdyż liczba nieparzysta wróżyła dla jednego z nich nieszczęście. Najbardziej unikano liczby 13, którą kojarzono z Ostatnią Wieczerzą, na którą jako trzynasty przybył Judasz Iskariota. Jeśli zdarzyło się, że do stołu miała zasiąść nieparzysta liczba osób, w bogatszych domach zapraszano do stołu zaufaną osobę ze służby, zaś  w biedniejszych – żebraka. 

Do stołu zasiadano zawsze według wieku, który miał określić, w jakiej kolejności poszczególne osoby mają zejść z tego świata, a także według hierarchii – wieczerzę rozpoczynał najczęściej gospodarz, czyli osoba o najwyższej pozycji w rodzinie. 

Opłatek

Opłatek znany jest tylko w tradycji polskiej. Dzielenie się opłatkiem to najważniejszy moment wieczerzy wigilijnej. Opłatkiem należy podzielić z wszystkimi uczestnikami wieczerzy, tuż po odczytanej ewangelii o Narodzeniu Pańskim. Geneza tej tradycji wywodzi się z tzw. eulogiów – prastarego zwyczaju, kultywowanego w pierwszych czasach chrześcijaństwa. Wieczerza wigilijna nawiązuje do uczt pierwszych chrześcijan, którzy w ten sposób starali się uczcić Ostatnią Wieczerzę. Zwyczaj ten stanowi także symboliczne wybaczenie żywionych urazów. 

Ilość potraw

Według tradycji, na wigilijnym stole powinna znajdować  się nieparzysta ilość potraw. Jak wyjaśnia Aleksander Brückner w Słowniku Etymologicznym Języka Polskiego, wieczerza chłopska składała się z pięciu ub siedmiu potraw, szlachecka z dziewięciu, natomiast u arystokracji było to aż jedenaście wigilijnych potraw. Każda liczba miała wyjaśnienie, np. 7 – siedem dni tygodnia, 9 – dziewięć chórów anielskich itd. Dopuszczalne było dwanaście potraw na wigilijnym stole – dokładnie tyle, ilu było apostołów. 

Zgodnie ze staropolskim zwyczajem, nieparzysta liczba potraw miała zapewnić urodzaj i dostatek przez cały rok. Wigilijne potrawy powinny zawierać wszystkie płody rolne, był to znak, że obrodzą one w przyszłym roku. Wskazane było także skosztowanie wszystkich potraw, wróżyło to szczęście i dobrobyt. Wieczerzę wigilijną rozpoczynano postną zupą – najczęściej był to barszcz czerwony z uszkami, zupa grzybowa lub migdałowa, choć ta pojawiała się na wigilijnym stole rzadko. Nie brakowało także dań rybnych, staropolskiej kapusty z grochem, potraw na bazie suszonych grzybów oraz suszonych owoców, łamańców z makiem lub popularnej na trenach wschodnich kutii, a także świątecznych ciast, wśród których górował makowiec bądź strudel z makiem. 

Zwyczaje po wieczerzy 

Po wieczerzy wigilijnej zawsze znajdowano czas na wspólne śpiewanie kolęd. Ponadto w różnych regionach kraju praktykowano dodatkowe zwyczaje – na Warmii i Mazurach wyciągano słomki bądź siano spod białego obrusa. Prosta słomka oznaczała wygodne, szczęśliwe życie, natomiast połamana – problemy w nadchodzącym roku. Na Mazowszu resztki jedzenia dawano zwierzętom, oczekując, iż o północy przemówią one ludzkim głosem. W szczególny sposób tradycja ta dotyczyła bydła, które było obecne przy narodzinach Dzieciątka. Na Podlasiu resztki jedzenia zostawiano obok pieca, stawiano tam też ławę posypaną piaskiem. Potrawy te miały adresowane były do zmarłych przodków. Następnego dnia rano oceniano ślady na piasku, zgadując, kto w nocy przyszedł na wigilijną wieczerzę. 

W wielu regionach Polski w wigilijny wieczór można było także spotkać kolędników, wśód których obowiązkowo znajdowały się trzy postacie – bocian, koza i niedźwiedź. Bocian był symbolem nowego roku, nowego życia i nadziei, koza oznaczała płodność, natomiast niedźwiedź wrogie siły natury, które należało obłaskawić. 

Pasterka

Dokładnie o północy w kościołach odprawiana jest uroczysta msza święta, określana mianem

Pasterki. Jest to symboliczne wspomnienie przybyłych do Betlejem pasterzy, którzy jako pierwsi złożyli hołd nowo narodzonemu Mesjaszowi. Zwyczaj sprawowania bożonarodzeniowej liturgii nocnej praktykowany jest Kościele od V wieku, do Polski prawdopodobnie dotarł wraz z chrześcijaństwem. 

Kolęda

Kolęda, czyli duszpasterska wizyta, to zwyczaj wprowadzony i rozpowszechniony przez Kościół. Odwiedzający poszczególne domy księża przynoszą dobrą nowinę, błogosławią dom i jego mieszkańców, za co otrzymują ofiarę, określaną niegdyś mianem kolędy. Tradycja ta była już znana w czasach średniowiecznych i jest praktykowana do dnia dzisiejszego. Istnieje prawdopodobieństwo, że Kościół wprowadził duszpasterskie odwiedziny jako przeciwieństwo pogańskiego zwyczaju kolędowania. 

Kolędowanie, czyli śpiewanie kolędników

Śpiewanie kolęd stanowiło ważny element wigilijnego wieczoru. Kolędy śpiewano także przy bożonarodzeniowej szopce, określanej mianem żłóbka. Zwyczaj ten jest żywy do dnia dzisiejszego.

Przy żłóbku kolędowano już w średniowieczu, zwyczaj ten – podobnie jak budowanie bożonarodzeniowych szopek – prawdopodobnie przynieśli do Polski Franciszkanie. Autorem pierwszej szopki był prawdopodobnie Franciszek z Asyżu, który chcąc uczcić narodziny Dzieciątka kazał przynieść do groty siana, przyprowadzić osła i woła, a następnie zwołał współbraci, z którymi wspólnie śpiewał kolędy. Gdy do groty licznie przybyła okoliczna ludność, św. Franciszek odczytał fragment ewangelii, a następnie wygłosił kazanie o narodzeniu Jezusa. Szopkę tę przygotował św. Franciszek trzy lata przed śmiercią, w miejscowości Greccio koło Rieti, 100 km od Rzymu.

Żłóbki, czyli bożonarodzeniowe szopki

Bożonarodzeniowe szopki pojawiły się w Polsce prawdopodobnie już w czasach średniowiecza. Początkowo były one bardzo proste i pozostawały wierne ewangelicznym przekazom. Zmiany nastąpiły w XIX wieku, gdy zaczęto budować szopki regionalne. Największym zainteresowaniem cieszą się szopki krakowskie, opierające się na zabytkowej architekturze Krakowa. Nierzadko przyjmują one formę teatralną – na miniaturowych scenkach, podświetlanych świecami, pojawiały się ruchome figurki, tworząc niezwykłą, wręcz baśniową scenerię. 

Obecnie szopki bożonarodzeniowe budowane są we wszystkich kościołach, a ich charakter zależy przede wszystkim od inwencji artystycznej autorów.